ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Το κείμενο συνυφαίνει την έννοια του οικολογικού άγχους (eco – anxiety) με τις παραστατικές τέχνες (Performance arts) και πως το ένα δίνει στο άλλο πάτημα για να εμπλουτιστούνε και τα δύο. Αρχικά ψάχνουμε τους ορισμούς αυτή της νέας συναισθηματικής κατάστασης, τα αποτελέσματα της καθώς και τις λύσεις που έχουν δοθεί ως τώρα. Βρίσκοντας τον πυρήνα που ενώνει το οικολογικό άγχος με τις παραστατικές τέχνες περνάμε σε κάποιους ορισμούς του σύγχρονου θεάτρου. Τέλος προτείνονται τρόποι ενσάρκωσης του προβλήματος στο θέατρο αλλά και αντίστροφα ενσάρκωση του θεάτρου στην οικολογική λύση.
Λέξεις Κλειδιά: Οικολογικό άγχος, παραστατική τέχνη, δράση, κλιματική αλλαγή, θέατρο.
ECO – ANXIETY
Η κλιματική αλλαγή είναι ήδη αναγνωρισμένη ως μία από τις πιο σοβαρές απειλές του πλανήτη μας και ενώ η προσβολή της υγείας ήταν γνωστή, η επίπτωση της στην ψυχική υγεία μόλις τώρα έχει αρχίσει να γνωστοποιείται και να εμφανίζονται ορισμοί και ονόματα, όπως σολασταλγία και οικολογικό άγχος,
Το οικολογικό άγχος χρειάζεται ακόμη αρκετή έρευνα και σαφήνεια για το τί ακριβώς είναι. Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο από εμπειρικές έρευνες, κυρίως στις δυτικές χώρες. Σύμφωνα με τα περισσότερα άρθρα, το οικολογικό άγχος προσβάλει περισσότερο τα μικρά παιδιά, τους νέους, τους ηλικιωμένους, τους αυτόχθονες πληθυσμούς, τους ανθρώπους που συνδέονται με την φύση (ψαράδες, αγρότες κτλ.) και κυρίως τους ήδη πληγέντες από περιβαλλοντικές καταστροφές.
Ένα μεγάλο πρόβλημα για να κατανοηθεί το οικολογικό άγχος είναι η έλλειψη ενός μόνου ορισμού. Σύμφωνα με τον Albrecht Glenn επινόησε τον όρο οικολογικό άγχος για χρόνιους φόβους περιβαλλοντικής καταστροφής αλλά είναι επίσης ψυχική δυσφορία περιβαλλοντικής επιδείνωσης και άλλες φορές χρησιμοποιείται για να δηλώσει το άγχος που βιώνεται ως αποτέλεσμα στην οικολογική κρίση.
Άλλοι ορισμοί που δόθηκαν είναι:
Άγχος που σχετίζεται με τις αντιλήψεις για την κλιματική αλλαγή, ακόμη και μεταξύ ατόμων που δεν έχουν βιώσει προσωπικά άμεσες επιπτώσεις. Ο τρόμος σχετίζεται με αρνητικές περιβαλλοντικές πληροφορίες γενικότερα. Clayton (2020).
Διάφορα δύσκολα συναισθήματα και ψυχικές καταστάσεις που προκύπτουν από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και τη γνώση για αυτές. Το οικολογικό άγχος μπορεί να προκύψει άμεσα από ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα, αλλά τις περισσότερες φορές είναι έμμεσος αντίκτυπος. Pihkala (2018) .
Σοβαρή και εξουθενωτική ανησυχία για κινδύνους που μπορεί να είναι ασήμαντοι και δεν συνδέονται με την πιο προληπτική συμπεριφορά που σχετίζεται με τη συνήθη οικολογική ανησυχία. Gifford & Gifford (2016).
Ανταπόκριση ατόμων στα ζητήματα που αφορούν την κλιματική αλλαγή. Searle & Gow (2010).
Γενικά ο όρος χρησιμοποιείται κυρίως για αρνητικά συναισθήματα που προκαλεί η περιβαλλοντική απειλή στην ανθρώπινη ύπαρξη. Υπάρχουν και άλλοι όροι, όπως η σολασταλγία δηλαδή η αγωνία που προκαλείται από την περιβαλλοντική αλλαγή.
Οικολογική αγωνία και περιβαλλοντική δυσφορία συνδέονται με την ψυχική υγεία και προκαλούν σωματικά συμπτώματα. Η λίστα των αρνητικών σωματικών συμπεριφορών λόγω κλιματικής αλλαγής και περιβαλλοντικής αβεβαιότητας περιέχει:
- κρίσεις πανικού
- ευερεθιστότητα
- αδυναμία
- αϋπνία
- θλίψη
- κατάθλιψη
- μούδιασμα
- αδυναμία
- απελπισία
- ενοχές
- απογοήτευση
- θυμό, φόβο ή αβεβαιότητα
Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να πούμε ότι, οικολογικό άγχος είναι τα αρνητικά συναισθήματα όπως τύψεις, θυμός, απελπισία, θλίψη και απαισιοδοξία λόγω της εύθραυστης κλιματικής ισορροπίας του πλανήτη. Σύμφωνα με το Ψυχιατρικό Ινστιτούτο, όλο και περισσότερα κακά νέα για το περιβάλλον προκαλούν άγχος και στρες. Πολλές φορές το οικολογικό άγχος δεν είναι αναγνωρίσιμο από αυτούς που υποφέρουν λόγω αγνόησης του προβλήματος. Φυσικά όπου υπάρχουν προβλήματα υπάρχουν και λύσεις και από την κλιματική αλλαγή μπορούμε να περάσουμε στην κλιματική αισιοδοξία. Το Ψ. Ινστιτούτο αλλά και συνεντεύξεις ανθρώπων αποδεικνύουν ότι το μεγαλύτερο αντίδοτο στο οικολογικό άγχος είναι η δράση και η ένταξη σε μια ομάδα όπου προσπαθεί να καταπολεμήσει την κλιματική αλλαγή. Η λέξη κλειδί: Δράση! Μειώνει συναισθήματα απελπισίας, γρήγορο αποτέλεσμα στην ψυχολογία, ελπίδα και συνειρμικά μας οδηγεί σ΄ ένα καινούριο εργαλείο καταπολέμησης του οικολογικού άγχους, δηλαδή στο θέατρο!
ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ
Το πρώτο κοινό που μπορεί να εντοπίσει κάποιος ανάμεσα στο οικολογικό άγχος και στις παραστατικές τέχνες είναι η απουσία συγκεκριμένου όρου.
Με τον όρο παραστατικές τέχνες εκφράζουμε ένα θέατρο οπτικών τεχνών που εμφανίστηκε την δεκαετία του ’60. Στην ουσία μιλάμε για μια συνένωση τεχνών (εικαστικές τέχνες, θέατρο, ποίηση, χορός, βίντεο και κινηματογράφο). Ο χώρος παρουσίασης τους δεν είναι ένας συγκεκριμένος χώρος (πχ. θέατρο) αλλά οπουδήποτε. Δίνεται έμφαση στο εφήμερο και ανολοκλήρωτο ενώ ο καλλιτέχνης δεν χρειάζεται να είναι ηθοποιός. Η παραστατική τέχνη είναι μια υβριδική τέχνη, όπου η προσοχή δίνεται στην ζωτικότητα και στην επίδραση του θεάματος. Στον ορισμό του θεάτρου PAVIS PATRICE διακρίνονται πέντε τάσεις της περφόρμανς.
- Είναι σωματική τέχνη όπου χρησιμοποιεί το σώμα του καλλιτέχνη για έκθεση και πειραματισμό.
- Αργές και σχηματοποιημένες διερευνήσεις του χώρου και του χρόνου.
- Αυτοβιογραφική παρουσίαση όπου ο ‘’καλλιτέχνης’’ αφηγείται πραγματικά γεγονότα της ζωής του.
- Η μυθολογική και τελετουργική παρουσίαση.
- Το κοινωνικό σχόλιο.
Ένας άλλος χρήσιμος όρος που έμμεσα συνδέει το περιβάλλον με την περφόρμανς είναι του RICHARD SCHECHNER «Το θέατρο είναι μόνο ένας κόμβος σ’ ένα συνεχές που ξεκινά από τις τελετουργικοποιήσεις των ζώων, της επιτέλεσης της καθημερινής ζωής… και φτάνει μέχρι το παιχνίδι, τον χορό…τις επιτελέσεις μεγάλου μεγέθους.»
Σύμφωνα με τον LOUIS VAN DEN HENGEL, η παραστατική τέχνη εκδηλώνεται ως μία εκδήλωση μεταμοντέρνας ευαισθησίας.
Η ευαισθησία αυτή κάλλιστα θα μπορούσε τώρα πλέον να προσθέσει το οικολογικό άγχος ως θεματική στις παραστατικές τέχνες.
Σε σύγκριση με άλλες τέχνες, η παραστατική τέχνη (περφόρμανς) δίνει περισσότερο χώρο και περισσότερη ελευθερία κινήσεων. Συγκροτείται από τα τέσσερα στοιχεία: του σώματος, του χώρου, του χρόνου και του κοινού και θεωρείται τέχνη του εφήμερου. Η μαγεία της περφορμανς είναι και το κομμάτι που συνυφαίνεται με την λύση στο οικολογικό άγχος, δηλαδή η δράση. Στην ουσία ο καλλιτέχνης (περφόρμερ) εκτελεί μια δράση (ή πολλές δράσεις) ταυτόχρονα μετατρέποντας την πραγματική δράση του καλλιτέχνη σ’ έργο τέχνης.
Τι θα γινόταν αν έργο τέχνης ήταν η βελτίωση της περιβαλλοντικής αλλαγής; Ή αν ο καλλιτέχνης είναι αυτός που υποφέρει από οικολογικό άγχος, πώς μπορεί να βοηθηθεί χρησιμοποιώντας το σώμα του και διερευνώντας τον χώρο και τον χρόνο; Τέλος αν αυτός ο καλλιτέχνης με το οικολογικό άγχος προσφέρει μια περφόρμανς περιβαλλοντικού περιεχομένου πόσο θα επηρεάσει το κοινό και πόσο γρηγορότερα θα μεταδοθεί η γνώση του προβλήματος που προκαλεί η οικολογική κρίση στη ψυχική υγεία;
Είναι αυτές οι ερωτήσεις που μας καθοδηγούν στην συνύπαρξη του προβλήματος και της λύσης (οικολογικό άγχος και δράση) πάνω σε μια σκηνή.
ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ
Ας μεταφερθούμε σε μια σκηνή. Ας φανταστούμε κάποια θεατρικά παιχνίδια που ως σκοπό έχουν το ξεκλείδωμα του σώματος. Ας φανταστούμε ότι μέσα από τις υποκριτικές θεωρίες μαθαίνουμε πως να διαχειριζόμαστε κάποια συναισθήματα. Ας φανταστούμε ότι είμαστε μέλος μιας ομάδας που κινείται και συζητάει και ερευνά το θέμα της οικολογικής καταστροφής. Ας φανταστούμε ότι η περιβαλλοντική κρίση είναι μια δυστοπία ενώ η θεατρική σκηνή είναι ο χώρος μιας ουτοπίας. Ας φανταστούμε ότι παρουσιάζουμε μια περφόρμανς με πληγέντες (και όχι) του οικολογικού άγχους όπου μέσα από τις δικές τους προσωπικές αφηγήσεις δημιουργούν ένα ιστό οικολογικών προτάσεων. Ξαφνικά η σκηνή γίνεται χώρος δράσης και κοινότητα! Δεν χρειάζεται να το φανταστούμε! Το θέατρο μπορεί να γίνει ένα πολύ δυνατό εργαλείο καταπολέμησης του οικολογικού άγχους αλλά και ταυτόχρονα μέσο διάδοσης της γνώσης.
Στην ουσία είναι ο πιο διασκεδαστικός, δημιουργικός και απελευθερωτικός χώρος για να εφαρμοστούν τα βήματα επίλυσης κάθε προβλήματος:
Αναγνωρίζουμε το πρόβλημα. Κατανοούμε το πρόβλημα και ερευνούμε τις λύσεις τους. Εφαρμόζουμε λύσεις σ’ ένα ασφαλές χώρο (θεατρική σκηνή) και μοιραζόμαστε την αισιόδοξη οπτική της κατάστασης για να δημιουργηθεί κίνητρο, ειδικά στους νέους ανθρώπους. Έχουμε ένα έργο τέχνης που περνά στα σύνορα της καθημερινότητας μας. Η ικανοποίηση που θα πάρουν οι συμμετέχοντες θα μπορούσε να ανακουφίσει τα συμπτώματα του οικολογικού άγχους και να βελτιώσει τις ζωές τους. Αισθήματα ελπίδας, ενδυνάμωσης και σύνδεσης αναφέρονται ως λύσεις στο οικολογικό άγχος και η παραστατική τέχνη μπορεί να τα προσφέρει απλόχερα. Εξάλλου, η διαχείριση συναισθημάτων είναι κομμάτι της υποκριτικής.
Από την άλλη πλευρά όμως και το θέατρο έχει να κερδίσει αρκετά από μια τέτοια σύζευξη. Η ανάγκη πάντα δημιουργεί τις καλύτερες ιδέες. Τώρα το θέατρο έχει ανάγκη για οικολογικές λύσεις. Ξαφνικά ο καλλιτέχνης θα πρέπει να διαλέξει προσεχτικά τα υλικά του ώστε να είναι φιλικά προς το περιβάλλον. Το οικολογικό άγχος είναι ένα φαινόμενο που θα μπορούσε να προσφέρει στους καλλιτέχνες νέο υλικό προς εξερεύνηση και νέες καλλιτεχνικές δημιουργίες.
Η δράση παίζει το κεντρικό ρόλο στην ενσάρκωση του οικολογικού άγχους στην παραστατική σκηνή. Και στις δυο περιπτώσεις (eco anxiety/performance art), η δράση οδηγεί σ’ ένα σώμα που προσπαθεί να απελευθερωθεί από αρνητικά συναισθήματα. Στην ουσία μιλάμε για ενθαρρυντικές (θεατρικές και μη) δράσεις που προωθούν την αυτογνωσία και την ευημερία. Στο κάτω κάτω, η μεταμόρφωση βρισκόταν πάντα στο βεστιάριο των παραστατικών τεχνών.
Γιατί όχι λοιπόν μια οικολογική μεταμόρφωση πρώτα του εαυτού μας και μετά του ίδιου του θεάτρου;
Από την Μαρίνα Ζερδάλη
